Daşky gurşawy biziňkä meňzeş başga planetalar barmy? Astronomiýa tehnologiýasynyň ösüşi netijesinde uzakdaky ýyldyzlary aýlaýan müňlerçe planetanyň bardygyny indi bildik. Täze gözleg, älemdäki käbir ekzoplanetleriň bardygyny görkezýärgeliýbaý atmosferalar. Gün ulgamyndaky planetalaryň deň däl bolmagynyň sebäbi bilen baglanyşyklygeliýmazmuny. Bu açyş, planetanyň ewolýusiýasy baradaky düşünjämizi hasam artdyryp biler.

Ekstrasolýar planetalaryň ululygynyň gyşarmasy baradaky syr

1992-nji ýyla çenli ilkinji ekzoplanet tapyldy. Gün ulgamynyň daşyndaky planetalary tapmagyň şeýle köp wagt almagynyň sebäbi, ýyldyz şöhlesi bilen petiklenendir. Şonuň üçin astronomlar ekzoplanetleri tapmagyň akylly usulyny oýlap tapdylar. Planetanyň ýyldyzyndan geçmezden ozal wagt çyzygynyň garalýandygyny barlaýar. Şeýlelik bilen, gün sistemamyzyň daşynda-da planetalaryň adatydygyny indi bilýäris. Starsyldyzlar ýaly Günüň azyndan ýarysy Eartherden Neptuna çenli iň azyndan bir planetanyň ululygyna eýe. Bu planetalarda dogulanda ýyldyzlaryň töweregindäki gazdan we tozandan ýygnan “wodorod” we “geliý” atmosferalary bar diýlip hasaplanylýar.

Geň tarapy, ekzoplanetleriň ululygy iki toparyň arasynda üýtgeýär. Biri oferiň takmynan 1,5 essesi, beýlekisi bolsa ýeriň iki esse uludyr. Näme üçindir arasynda hiç zat ýok. Bu amplitudanyň gyşarmagyna “radius jülgesi” diýilýär. Bu syry çözmek, bu planetalaryň emele gelşine we ewolýusiýasyna düşünmäge kömek eder diýip hasaplanýar.

Arasyndaky gatnaşykgeliýwe ekstrasolýar planetalaryň ululygynyň gyşarmasy

Bir çaklama, ekstrasolýar planetalaryň ululygynyň gyşarmagy (jülgesi) planetanyň atmosferasy bilen baglanyşyklydyr. Plansyldyzlar rentgen şöhleleri we ultramelewşe şöhleler bilen yzygiderli bombalanýan ýeri gaty erbet ýerler. Munuň atmosferany ýitirendigi we diňe kiçijik gaýanyň ýadrosy galandygy aýdylýar. Şonuň üçin Miçigan uniwersitetiniň doktorlyk okuwçysy Isak Muski we Çikago uniwersitetiniň astrofizik Lesli Rojers “atmosferanyň dargamagy” diýilýän planetanyň atmosfera bölüniş hadysasyny öwrenmek kararyna geldiler.

Heatylylygyň we radiasiýanyň Eartheriň atmosferasyna edýän täsirine düşünmek üçin, bir model döretmek we 70000 simulýasiýa işletmek üçin planetar maglumatlary we fiziki kanunlary ulandylar. Planetalar emele gelenden milliardlarça ýyl soň, has az atom massasy bolan wodorodyň ýok boljakdygyny anykladylargeliý. Eartheriň atmosfera massasynyň 40% -den gowragy bolup bilergeliý.

Planetalaryň emele gelşine we ewolýusiýasyna düşünmek, ýerüsti ýaşaýşyň açylyşyna yşaratdyr

Heatylylygyň we radiasiýanyň Eartheriň atmosferasyna edýän täsirine düşünmek üçin, bir model döretmek we 70000 simulýasiýa işletmek üçin planetar maglumatlary we fiziki kanunlary ulandylar. Planetalar emele gelenden milliardlarça ýyl soň, has az atom massasy bolan wodorodyň ýok boljakdygyny anykladylargeliý. Eartheriň atmosfera massasynyň 40% -den gowragy bolup bilergeliý.

Beýleki tarapdan, henizem wodorod saklaýan planetalar wegeliýatmosferasyny giňeldýär. Şonuň üçin atmosfera henizem bar bolsa, adamlar bu planetalaryň uly topary bolar öýdýärler. Bu planetalaryň hemmesi yssy, güýçli radiasiýa sezewar bolup, ýokary basyşly atmosfera eýe bolup biler. Şonuň üçin durmuşyň tapylmagy ähtimal däl ýaly. Planetöne planetanyň emele geliş prosesine düşünmek, haýsy planetalaryň bardygyny we olaryň görnüşini has takyk çaklamaga mümkinçilik berer. Şeýle hem durmuşy köpeldýän ekzoplanetleri gözlemek üçin ulanylyp bilner.